Đời các cụ đồ nho ngày xưa êm đềm lắm. Họ không băn khoăn, không hoài nghi, mục đích của đời người hiện ra trước mắt họ một cách rõ rệt, hiển nhiên. Cả một ký vãng nặng nề đè lên tâm trí họ, đóng khuôn họ vào một quy củ nhất định, không bao giờ biến cải. Nghiêu, Thuấn rồi đức Khổng, từ bao nhiêu thế kỷ, đã minh bạch vẽ cho họ một con đường phải theo: Tu thân để tề gia, tề gia rồi trị quốc, trị quốc rồi bình thiên hạ. Các cụ nho ta ngày xưa, hết đời này sang đời khác, cứ bình tĩnh lần theo con đường ấy, như con ngựa thắng cương cứ thẳng lối mà đi không lệch sang phía khác. Vả lại, có muốn lệch cũng không được. Tư tưởng thay đổi chưa thành hình trong óc họ, đã lại bị những sức mạnh vô hạn của quá khứ phá tan đi. Họ chỉ còn có một lối: là nhắm mắt theo cổ nhân, theo từ ý tưởng cho chí hành động.

Cõi đời êm đềm ấy bỗng dưng ngừng lại. Tiếng súng thần công của người phương Tây đã phá đổ tòa lâu đài kiên cố của nhà Nho và gieo vào lòng các dân tộc Đông phương những mối hoài nghi đầy hy vọng.

Bắt đầu từ đấy, tư tưởng ta không bị quá khứ áp chế nữa, được tự do phát triển và nảy nở ra. Nhưng chính sự giải phóng tư tưởng ấy đã đem lại cho ta bao nỗi băn khoăn.

Ném vào giữa hai dòng văn hóa trái ngược nhau, thanh niên ta bứt rứt đi tìm nghĩa sự sống. Họ không còn phải là những người nối chí được ông cha họ nữa. Cái học cũ đã để lại cho cái học mới, tứ thư, ngũ kinh, những nền tảng của văn hóa Đông phương đối với họ không còn cái nghĩa thiêng liêng như xưa.

Đã đành rằng vẫn có người của phái cũ đứng ra hô hào giữ gìn lại đạo của thánh hiền, nhưng cơ đồ không còn phương cứu vãn được nữa. Khoa học đã dạy cho ta biết suy xét, không nhắm mắt phục tòng như trước. Con ngựa đã tháo yên, tháo cương, ngước mắt nom ra tứ phía, thấy rộng rãi, man mác, mênh mông, đường lối chi chít.

Mới đầu, trước cái tình thế ấy, thanh niên ngơ ngác, lưỡng lự, không biết hành động ra sao. Họ mất giáo hóa xưa nhưng chưa hấp thụ giáo hóa mới cho đến nơi đến chốn. Họ hóa ra phất phơ như chiếc lá thu theo gió mà bay, không có thể tự chủ được. Là vì họ chưa quen dùng sự tự do. Tư tưởng họ rối loạn: họ không biết lấy chủ nghĩa gì làm phương châm cho đời họ. Giáo dục ở nhà trường đưa họ đi một nơi. Giáo dục trong gia đình kéo họ về một nẻo, bao nhiêu nỗi băn khoăn, đau khổ đều vì sự tương phản ấy mà ra.

May thay! Sự đau khổ về tinh thần kia lại chính là nguồn gốc của một trật tự mới.

Có một số thanh niên – Tôi muốn nói là số ít, không có can đảm chịu đựng được lòng băn khoăn nọ, đưa nhau đến một đời vật chất. Sống, với họ, chỉ để mà chơi. Đời, đối với họ, chỉ là một cuộc hoan lạc. Họ không có chủ nghĩa, mục đích gì hết. Họ không biết rằng sự khoái lạc của giác quan chỉ đưa họ đến sự ghê tởm, sự chán nản, sự tự sát. Loài người không ưa đê tiện sống một đời vật chất của con vật.

Một số thanh niên khác, phần đông, đã có hồi băn khoăn về nghĩa lý đời người, đã có lúc đau đớn tâm hồn về những điều trông thấy. Nhưng họ không thể đủ can đảm để tìm tòi cho đến kỳ cùng. Công cuộc đến nửa chừng, họ bỏ dở. Họ có chí mới, nhưng trước sức phản động còn ẩn náu trong gia đình, ngoài xã hội, họ không đủ sức để chống giữ. Cho nên, dần dà, với thời gian, lòng họ hóa nguội lạnh, theo hoàn cảnh mà sống một đời vô vị.

Thanh niên ta không thể sống mãi như vậy được. Ta muốn đời ta có nghĩa lý, muốn cho dân ta một ngày một mới, một ngày một hơn, ta phải tìm một lý tưởng mà theo.

Đời ta có giá trị, ta phải nhớ rằng vì ta có lý tưởng.

Người ta, như tôi đã nói, nếu chỉ sống như một con vật, thật là không đáng sống. Lý tưởng, vì dựa vào những năng lực, những tính chất cao quý của loài người, sẽ đưa ta đến một đời có giá trị.

Lý tưởng, vì hợp với những chí hướng sâu xa trong lòng người, sẽ đưa ta đến một đời hạnh phúc.

Vậy muốn cho đời ta có nghĩa, ta phải sống theo một lý tưởng.

LÝ TƯỞNG…

Cần phải có một lý tưởng để soi sáng cả đời ta, sự thật đã rõ ràng hiển nhiên. Nhờ lý tưởng, ta sẽ được an ủi những khi thất vọng, ta sẽ hăng hái nhiệt thành đối với những việc đáng làm, đời của ta sẽ có nghĩa.

Chọn một lý tưởng mà theo, đó là một việc quan trọng nhất trong đời ta vậy. Lý tưởng không phải chỉ có một. Hai người bạn có thể theo hai lý tưởng khác nhau, hay trái ngược nhau.

Lý tưởng phải hợp với những tính tình cao thượng, những chí hướng bàng bạc trong linh hồn ta.

Đã chọn được lý tưởng, thật không còn gì hơn làm những công việc hợp với lý tưởng ấy. Như vậy, tức là đạt đến hạnh phúc rồi.

Nhưng dẫu cho công việc hàng ngày không hợp với lý tưởng của ta, hành động của ta cũng nhất nhất phải dựa theo lý tưởng.

Như thế, ta phải vui mà sống, ta sẽ có thể tự hào mà sống ở đời.